Czyż nasi najbardziej zdołowani pesymiści-Przodkowie mogli przewidzieć tak katastrofalny rozpad Rosji? W ciągu paru tygodni straciło sens kilka stuleci jej historii. W trzy sierpniowe dni 1991 r. wymazano i wydarto z kalendarza dwa wieki naszych zmagań i tysięcy ofiar ośmiu rosyjsko-tureckich wojen, których celem było przejęcie wybrzeży Morza Czarnego.

Cały współczesny świat patrzył na nas wprost w osłupieniu: jak to możliwe, że tak ogromna Rosja mogła tak błyskawicznie osłabnąć, paść ciałem i duchem - i w jeden mig rozpocząć procesy samozniszczenia, nie zaznawszy przedtem ni żadnych strat wojennych, ni porażającej rewolucji - i w jej następstwie niszczycielskiej wojny domowej - ni masowego głodu, powalającej pandemii czy innych kataklizmów żywiołów?! Konsternację powszechną budzi zwłaszcza ta piorunująca lawinowość upadku i nasza Rosjan totalna bierność aż po zatratę instynktu państwowego istnienia.

Historia ludów naszej planety chyba nie zna podobnego samobójczego zachowania narodu.

A wszystko to miało u nas miejsce! I mamy obowiązek to publicznie wobec świata przyznać i wszędzie to nagłośnić. I budować przyszłość - na tych oto naszych ruinach!

Przy całej swej zewnętrznej potędze (osiągniętej przez Lenina w ostatnich latach jego życia) wewnętrznie ZSRR wcale nie był zdrowym organizmem państwowym - także w sferze stosunków *międzyplemiennych*, w środku tego tygla narodowości, jakim wówczas to mocarstwo było.

*Wieczna przyjaźń wszystkich narodów* i stworzenie *jednej sowieckiej nacji* -  u nas to  jeden wielki mit. Założona u podwalin Kraju Sowietów leninowska polityka narodowościowa nie była w stanie w nieskończoność utrzymywać to państwo jako całość: to ona - ta polityka - wyhodowała centrorozbieżne, odśrodkowe siły. (Teoretycznie możliwy rozpad ZSRR *aż do wystąpienia z niego* był sformułowany jeszcze we wczesnych konstytucjach radzieckich).

W latach powojennych podczas mego pobytu w łagrach sowieckich a później na zesłaniu w Kazachstanie na przekór temu całemu trąbieniu o *powszechnym ludów zbrataniu i zjednoczeniu mas pracujących* miałem wielokrotną sposobność obserwowania tej realnej wzajemnej obcości i nieufności naszej wzajemnej pośród wszystkich radzieckich nacji i grup etnicznych. Już wówczas wyraźnie rysowało się między nami owo potencjalne czy nawet nieuchronne pęknięcie. Pod wpływem tych obozowych doświadczeń, mając wreszcie swobodę wypowiedzenia się (patrz *Przyznanie się do winy i samoograniczenie*, 1974) nawoływałem już wtedy, by przyznać *wszystkim narodom (...) prawdziwą swobodę stanowienia o własnym losie*. W oparciu o te same przesłanki również w1990 r. przestrzegałem przed nieuchronnym rozpadem ZSRR.